Vanochtend, onderweg van de ene locatie naar de andere, zag ik prachtige winterse taferelen op deze eerste officiële vorstdag van het jaar. Ook zag ik het allereerste ijshaar van dit najaar! Ik leg hieronder uit wat dat precies is, en hoe de wetenschap dit zeldzame fenomeen verklaart. Eerst laat ik jullie even meegenieten van de beelden.

Heide kleurt wit
In augustus was de kleur van de heide nog mooi paars, zover je kon kijken. Nu is de heide door de vorst wit gekleurd! De afwisseling van kleuren op de heide bij Kootwijk is mooi. Veel wandelaars genieten van de bevroren heideplanten en de pijpestrootjes, die als gras de structuur in de heide aanbrengt.

Wakken van ijs
Vanmorgen had het 3 graden gevroren op de Veluwe. De plassen water waren overal bevroren. Ook lag er in sommige watergaten wakijs. IJs wat gevormd is door vocht, waaronder nauwelijks water aanwezig is. Vroeger werd dit ijs getaaid door schoolkinderen. IJstaaien is op het ijs stappen en het laten breken onder je voeten. Het geeft een goed gevoel over hoe vroeger de schooljeugd zich vermaakte in de natuur zonder hun I-pad, mobiele telefoon of computer.

Bladeren maken bevroren kunst
De blaadjes van eik en beuk lagen door elkaar en waren goed bevroren. Ze vormden een prachtig kunstwerk. De contouren van de bladeren waren goed zichtbaar. ‘s Morgens vroeg is dit natuurmoment het best te aanschouwen. Later op de dag ontdooien de bladeren en is het effect weer verdwenen.

IJshaar, een zeldzaam fenomeen
De foto hieronder toont een bijzonder verschijnsel: ijshaar of haarijs dat soms in beukenbossen met dode beukentakken te vinden is. Tot nu toe is dit zeer zeldzame fenomeen alleen aangetroffen op dode takken van eik en beuk, waarvan de schors is losgeraakt.
Haarijs is een zeldzaam fenomeen waarover nog weinig bekend is. Het is vandaag, 23 nov 2015, voor het eerst in de komende winter dat het ijshaar te zien is in de natuur bij Garderen. Voor de meesten is de herkomst van dit bijzondere verschijnsel een groot raadsel. De harige structuur lijkt een beetje op een kammetjesstekelzwam, een zeer zeldzame paddestoel. Bij aanraking smelten de haardunne ijsdraden echter direct op je hand.
De oudste beschrijving van het fenomeen dateert uit 1833. Lange tijd begrijpt men echter helemaal niets van het verschijnsel. In 1918 legt Alfred Wegener (een Duitse meteoroloog en aardwetenschapper) een relatie met nachten met lichte vorst (-4°C) op plaatsen met een zeer hoge luchtvochtigheid (100%). Later ontdekt hij dat het water niet van buitenaf aanvriest, maar vanuit het hout lijkt te komen. De haren groeien namelijk van onderaf aan. Wegener vermoedt een verband met schimmels, omdat hij mycelium op het dode, ontschorste hout denkt waar te nemen. Helaas kan hij hier geen verklaring voor vinden.

In 1985 doet de meteoroloog Karl Lenggenhager proefjes met dood hout. Op hout dat eerst in water is ondergedompeld, ontstaat ’s nachts wel ijs, maar als dun laagje, niet haarvormig. Op een ander stuk beukenhout (dat hij niet eerst “prepareerde”) ontstaat in vriesnachten tot half maart ijshaar (met draden tot 9 cm lang!). Ofschoon hij alle voorwaarden voor het fenomeen nauwkeurig onderzoekt en beschrijft, vindt Lenggenhager geen verklaring. Hij heeft het nooit over een mogelijk verband met schimmels.

Het eerste artikel met een sluitende verklaring verschijnt in het Schweizer Zeitschrift für Pilzkunde in 2005. Gerhart Wagner beschrijft hoe hij haarijs aantrof op stukjes hout waarop ook paddestoelen (gele en zwarte trilzwam) voorkwamen. Uiteindelijk leidde Fysiologisch onderzoek tot de volgende verklaring: in het dode hout moet een schimmel actief zijn. De vrijkomende oxidatie- en verteringsenergie houdt het hout iets warmer dan de omgeving. De verbrandingsproducten, water en koolstofdioxide, worden uit het hout naar buiten afgescheiden en het water, eenmaal buiten, bevriest meteen. Hierdoor groeien de haren inderdaad van onderaf aan.

Een heel mooi begin van de week zo, met deze prachtige natuurverschijnselen.

groet van de Veluwe,
Harry Hees
Boswachter Inventarisatie en Monitoring