Vreemde rijen van kuilen op het Armenveld. Foto Paul Steman

Het schiet niet erg op met de lente. Weliswaar vandaag mijn eerste tjiftjaf gehoord, maar toch…
Dan maar iets winters. Ik weet nog een serie raadselachtige kuilen waar ik geen raad mee weet. Wat kan dat zijn? Ze liggen in het zogeheten ‘Armenveld’ bij het Leesten, op ongeveer een kilometer oostelijk van het parkeerterrein. Dat ga ik maar eens onderzoeken.

De serie kuilen heb ik gevonden op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Dat is een soort scan die samengesteld is uit radarbeelden en luchtfoto’s van het bodemoppervlak. Alle verticale elementen zoals gebouwen en bomen zijn uitgefilterd. Op die AHN-scan zag ik een merkwaardig soort weggetje wat ik niet kon duiden. Dus… op naar het Armenveld.

Het weggetje blijkt te bestaan uit een serie grote kuilen die in elkaars verlengde liggen. Zo’n 4-6 meter breed en 2, soms 3 meter diep en volledig begroeid met bomen, struiken en heide. Wat kan dat zijn geweest? Oude grintgroeves? Maar waarom zou je grint op zo’n welhaast systematische manier winnen? Je vindt hier immers overal grint. En dat ook nog eens zo ver van de bewoonde wereld. Nee, hier moet iets anders aan de hand zijn geweest. Wat was in deze hoek van de Veluwe interessant om te delven? Klapperstenen? Zou het iets met de middeleeuwse ijzerindustrie te maken kunnen hebben?

Klapperstenen

Klapperstenen zijn verbindingen van ijzer en leem. Het ijzer zet zich af rondom leembolletjes. Als die bolletjes droog worden verschrompeld het leem. Dat raakt opgesloten in het nu holle ijzer-leembolletje. Als je het bolletje oppakt en schudt dan kunnen de leemresten een klapperend geluid maken. Als je geluk hebt tenminste, want ik heb klapperende klapperstenen maar zelden gevonden.

Deze zogeheten ijzer-leem concreties zijn al voor de 3e ijstijd aangevoerd door de rivieren. In die ijstijd werd het oerdal van de Rijn, waar nu de IJssel stroomt, door een reusachtige gletsjer uit elkaar gedrukt, waardoor de grote stuwwal van de Oost Veluwe ontstond. In de stuwwal vinden we de rivierafzettingen terug onder een hoek van 60 tot 90 graden. Dit betekent dat er ‘aders’ van grint en klapperstenen zijn die aan de oppervlakte reiken. Zou dit zo’n grint/klappersteenformatie zijn?

Veluwse ijzerindustrie

Klapperstenen waren in de periode 700-1100 de grondstof voor een omvangrijke ijzerindustrie op de Zuidoost- en Midden Veluwe. Het was het ‘Rhurgebied’-van-toen. In eenvoudige lemen ‘hoogoventjes’ werd het ijzer uit de klapperstenen gewonnen. Om 1 kilo ijzer te produceren was zo’n 13 kilo erts nodig. Klapperstenen zijn niet groot en meestal vind je er alleen maar brokstukjes van. Een ader met alleen maar klapperstenen bestaat niet; de ijzer-leemconcreties zitten altijd in grintafzettingen. Om voldoende erts te vinden moet er dus veel, erg veel gegraven worden!
En dat is wat er hier is gebeurd. Na zo’n 1000 jaar zijn de sporen nog steeds terug te vinden. Ik ben met een schep zo’n kuil ingedoken en ben daar gaan graven. Helaas! Klapperstenen heb ik niet gevonden. Blijkbaar is er destijds zeer zorgvuldig gezocht. Wel logisch natuurlijk: de delvers kregen wellicht alleen het erts per gewicht of per volume uitbetaald.

Meer weten over de middeleeuwse ijzerwinning? Zie het YouTube filmpje ‘Middeleeuwse ijzerwinning in Montferland’. En ook in mijn boek ‘Veluwe Buitengewoon’ staat het een en ander over de ijzerwinning. De opbrengst van dit boek komt geheel ten goede aan het Hapsproject.