Dat bomen nut hebben is duidelijk. Ze leveren hout, brandstof en vruchten, ze brengen koelte en schaduw, vormen een thuis voor heel veel diersoorten en vervullen een belangrijke rol in de stofwisseling van de aarde (al zijn de oceanen de echte longen van de wereld). Maar er is ook nog iets anders: mensen kennen bijzondere betekenissen toe aan bomen. Dat kan zijn omdat er bij die boom iets bijzonders is gebeurd in het leven van een persoon, of dat nu de eerste zoen was of een vreselijk ongeluk. Sommige bomen hebben een waarde omdat ze symbool staan voor iets wat een hele groep overkwam en weer andere markeren een geboorte of overlijden al dan niet van een beroemd persoon.
Er zijn ook bomen die als het ware de hele geschiedenis van een streek in zich dragen of juist een specifieke periode uit die historie belichamen. Zie je een boom twee keer, dan is er eigenlijk al een verhaal en soms vertelt dat veel meer dan er in eerste instantie aan de hand lijkt. Bomen zijn ook onderwerp van studie en sommige onderzoekers laten een boom haast spreken. En soms is er dat moment, dat je de boom echt ziet, zonder er iets van jezelf aan op te leggen. Dan zijn er geen woorden, en toch is het juist dat waarin veel mensen betekenis vinden. In deze serie laat ik Bomen van Betekenis zien. Deze week de berk van Berco Hoegen.

Berco Hoegen was net iets meer dan veertig jaar in dienst van Staatsbosbeheer. Hij laat een schat aan informatie achter op het gebied van ecologie en landschapshistorie en helemaal weg is hij ook weer niet. Na zijn pensioen in 2023 werd hij vrijwilliger.

Twee opnamen
Een van die schatten uit de erfenis van zijn werkzame leven bestaat uit twee foto’s van dezelfde plek, met ruim 25 jaar tussen beide. De eerste is uit 1995, de tweede uit 2021. Nu komt het wel vaker voor dat iemand een fraaie solitaire boom door de seizoenen volgt, of van een boom de groei bijhoudt. Bij Berco was er iets anders aan de hand. In eerste instantie ging het niet om schoonheid of sentiment: die plaat uit 1995 diende als ondersteuning bij een vegetatiekartering. Dat behoeft enige uitleg. Een vegetatiekartering is een feitelijk verslag van hoe de flora er op een bepaald moment in een specifiek gebied bijstaat. Op basis daarvan wordt de actuele en potentiële waarde van een terrein vastgesteld. Hierbij wordt ook allerlei aanvullende informatie gebruikt over bodem en water en cultuurhistorisch landgebruik bijvoorbeeld. Soms blijkt uit het verslag dat continuïteit in beheer gewenst is, extra ingrepen noodzakelijk zijn of er kunnen ontwikkelingsmogelijkheden aan het licht komen. In dat laatste geval kan een terrein na zorgvuldige afweging een nieuwe beheerdoelstelling krijgen. Door opeenvolgende karteringen (vroeger zat er tien jaar tussen, nu twaalf) worden de ontwikkelingen bijgehouden. Het voert hier te ver, maar ik kom er zeker een keer op terug: er bestaan verschillende scholen die eigen methodieken hanteren en typologieën benoemen voor zo’n vegetatiekartering. Er komt een hele wetenschap achter vandaan! – of beter: die gaat eraan vooraf.

De plek
De foto’s zijn gemaakt in de Zeldersche Driesen, in een bocht van het riviertje de Niers, ten oosten van Gennep (Noord-Limburg). Het gebied bestaat grotendeels uit bos. Uit archiefonderzoek en bestudering van oud kaartmateriaal blijkt dat het landschap in de zeventiende en achttiende eeuw veel opener was: slechts een klein deel was toen bebost en een veel groter areaal deed dienst als hooiland waar voer voor het vee vandaan kwam.
Berco maakte zijn foto’s door over een aarden wal te klimmen en dat is opmerkelijk: wat doet die wal in een bos? In het omwalde stuk werd eikenhakhoutcultuur bedreven. Elke vijftien à twintig jaar werden de bomen laag bij de grond afgehakt of -gezaagd waarna deze weer uitliepen. Dat leverde brandhout en geriefhout (‘voor gebruik’, bijvoorbeeld als palen) op. De wal moest vooral de schapen die op heideterreinen in de omgeving graasden buitenhouden. Men was zo beducht voor hun vraat dat eiken soms extra werden ‘ingepakt’ door er meidoorns omheen te planten. Berco vermoedt dat het binnen de wal om een zogenoemd Schiffelland ging, daar werd tussen de eiken rogge gezaaid. De eiken die er nu staan variëren sterk in leeftijd; de oudste exemplaren zijn zo’n honderd tot honderdvijftig jaar oud. De berken zijn jonger en niet bewust aangeplant maar als zaadjes ‘binnengewaaid’.

Wat zien we?
De foto’s tonen een berken-eikenbos, maar wat een verschil tussen de eerste en de tweede foto! Natuurlijk is de omvang van de eik (links) en de meerstammige ruwe berk (rechts) toegenomen. De kronen werden wat breder, het bladerdek nam toe in oppervlak en daardoor wordt het wat donkerder op de bodem en het doorzicht in het bos neemt af. Dat is allemaal ‘gewoon’ de natuur aan het werk. Maar terwijl hier geen beheer plaatsvond, is de invloed van de mens wel degelijk merkbaar. En dat heeft alles te maken met stikstof die er neerdaalt. Stikstof functioneert als meststof en stimuleert plantengroei, waar opportunisten, zoals de braam, gretig gebruik van maken. Sinds het onderzoek van ecoloog Rense Haveman vorig jaar veel aandacht kreeg, is bekend dat er in Nederland zo’n 220 soorten bramen voorkomen ‘en dat zijn niet allemaal stikstofminnende woekeraars’. Maar hier helaas wel. Het gevolg is dat ze het licht voor de overige bodemvegetatie wegnemen. De mat van bosplanten met vooral bochtige smele op de eerste foto is nu verdwenen. De opnames zijn zo ook een illustratie bij ‘de staat van de Nederlandse natuur’.

De berk van Berco
Berco is een goeie fotograaf (zie zijn oude X account www.twitter.com/BercoHoegen) en zijn liefde voor de berk heeft dan ook alles te maken met hoe fraai de stammen van die soort oplichten tegen een donkere achtergrond. Maar er is meer. Sommige bomen worden geroemd om hun grootsheid, kracht en ouderdom (eiken en lindes bijvoorbeeld) maar dat zal je bij een berk niet snel doen. Die heeft iets feeërieks. En zijn kracht zit trouwens in het getal: hij produceert een ongelofelijke hoeveelheid zaad. In de Germaanse mythologie stond de berk symbool voor een nieuwe start. Dat past bij Berco die terwijl hij zijn troisième âge ingaat, met open blik naar natuur en landschap blijft kijken.