In het Limburgs noem je elke ‘putsgewijze ontgraving’, of dat nou een kuil, groeve of mijn is, een ‘koel’. In Spaubeek, mijn geboortedorp, ligt een enorme zand- en grindgroeve die iedereen ‘de koel’ noemt. Tientallen jaren lang reden grote vrachtwagens beladen met grind of, veel waardevoller, zilverzand, door het dorp. Dat stopte ergens in de jaren negentig van de vorige eeuw. Wat restte is een enorm gat in het plateau dat de meest noordelijke rand vormt van het Heuvelland. De kuil is in gebruik geweest als stortplaats, dus deels opgevuld. Een ander deel groeit nu dicht met pionierende soorten en ooit zal er een prachtig hellingbos kunnen ontstaan.

Een deel dat niet dichtgegroeid is, ziet er nog net zo uit als toen ik er vroeger speelde. Een van de leukste dingen om te doen was ‘lawines maken’. Dat kon gewoon door een grote steen van de rand van de kuil te donderen – en het was indrukwekkend wat zo’n simpele handeling teweegbracht. Maar het kon ook subtieler. In de hoge, steile wanden van de groeve zie je op sommige plekken enorme stenen in het zand (de zajnd) zitten. Als je met het gooien van keitjes maar lang genoeg de buurt van zo’n grote steen raakte, dan kwam die joekel uiteindelijk los en stortte omlaag. Bijzonder spannend en eigenlijk best gevaarlijk…

Op zo’n plek als deze komen allerlei waarden bij elkaar. Het ontstaan ervan door ontgraving hoort bij de cultuurhistorie. De planten en dieren die er nu komen, vertegenwoordigen natuurwaarden. Maar omdat je de wanden van de groeve als enorme bodemprofielen kunt beschouwen, is ze eigenlijk ook een aardkundig monument dat laat zien hoe ‘Limburg’ in de loop van miljoenen jaren ontstaan is.

Voor de aardkundige waarden in het Nederlandse landschap is er geen rijksbeleid, zijn er geen ‘beschermde categorieën’ ingesteld. Wel zijn er veel provincies die aardkundige monumenten hebben benoemd. Google meldt voor Limburg veel geologische monumenten zoals de bekende Heimans groeve, maar geen provinciale lijst met ‘ beschermde aardkundige monumenten’.
In ‘de koel’ in Spaubeek vindt voorlopig geen verdere ontzanding plaats omdat de Raad van State dat zo bepaald heeft. Maar die uitspraak is niet gedaan om aardkundige waarden veilig te stellen. Die zouden er nog best eens op vooruit kunnen gaan bij verdere werkzaamheden. Nee, er gebeurt voorlopig niets omdat natuurherstel niet gegarandeerd kon worden door de verschillende eigenaren.

Dat is het probleem met aardkundige waarden: ze vallen vaak tussen wal en schip. Zowel ecologen als cultuurhistorici hebben er wel oog voor maar kiezen in de praktijk van alledag toch voor het eigen vak. Bij de grote terreinbeherende organisaties (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, De 12Landschappen), zijn ze ondergeschoven kindjes. Ondertussen hebben experts becijferd dat Nederland zo’n 40 % van zijn ‘oorspronkelijk’ reliëf kwijt is. Onze bodem wordt dus saaier en in ons landschap valt minder af te lezen.
Sommige aardkundige waarden kun je trouwens niet eens beschermen door ze vast te leggen. Dynamiek is namelijk hun aard. Landschapsvorming in progress zoals bij ‘De Razende Bol’, (eigenlijk het eilandje met de naam Noorderhaaks) bij Texel: een ‘wandelende’ zandplaat die ooit misschien aan het grote eiland vastgroeit.

Nu moet gezegd worden, het is een hele kunst om aardkundige waarden in het landschap te duiden. In Spaubeek is met steun van heel veel partijen een bord geplaatst bij de groeve. Maar ja, dat rept dan van ‘Niveau van Sint Geertruid’, ‘Mioceen zandpakket’ en ‘Formatie van Heksenberg’. Goed bedoeld hoor, maar zo maak je van een toch al moeilijk toegankelijk vak een esoterisch schemergebied. Het is nog niet zo’n slecht idee om gewoon ’s te beginnen met kinderen er te laten spelen. Op You Tube vond ik een verder oninteressant filmpje dat wel aantoont hoe aantrekkelijk de groeve is voor kinderen. Als je er eenmaal gespeeld hebt, wordt een lesje erover ook veel leuker.[youtube http://www.youtube.com/watch?v=fOoBBFGt3cE?rel=0]

Het blijft altijd weer een schok. Aan de rand van ‘de koel’ kijk je uit over het Geleenbeekdal, en daar ligt die andere ‘koel’. In het Limburgs noem je het reusachtige complex van DSM (Dutch State Mines) dat ontstaan is op de plek van de Staatsmijn Maurits, ook nog gewoon ‘de koel’.