Vorig jaar kreeg de Britse schrijver en schilder John Berger de Groeneveldprijs. Deze wordt traditioneel uitgereikt op Kasteel Groeneveld maar vanwege de verbouwing daar kon dat deze keer niet. De prijs is bij Berger thuis overhandigd en daar is ook een filmportret gemaakt dat morgen gepresenteerd wordt.

Waarom zoveel aandacht voor Berger? Dat is omdat hij in 1977 een belangrijk essay schreef (gepubliceerd in 1980) getiteld “Why look at animals?”. Why indeed.
Het essay is eigenlijk een heel complex opgebouwde treurzang. Berger constateert dat in de loop van de negentiende eeuw, met de niet te stuiten opmars van het kapitalisme, de daadwerkelijke band tussen mens en dier (en eigenlijk ook tussen mens en natuur) definitief doorgesneden is.

Niet alleen verdwenen sindsdien dieren uit ons directe blikveld (we stoppen ze weg in landbouwfabrieken, trek- en lastdieren zijn vervangen door auto’s) wat we ervoor terugkrijgen is ersatz: knuffeldieren, Disneyfilms en de oneigenlijkheid van geïsoleerde soorten in de dierentuin.
Kort en krachtig samengevat: wanneer de mens zichzelf boven de natuur verheft, marginaliseert hij de dieren. In dat proces treedt ook een scheiding op in het denken: enerzijds is er de mens en op ruime afstand van hem het dier, de natuur. Die verwordt dan voor de mens tot niet meer dan een beeld.

Berger vindt dit vooral erg omdat naar zijn overtuiging de mens zo veel geleerd heeft van zijn directe contact met dieren. Hij zegt dat taal zich ontwikkelde uit symbolen en de eerste symbolen waren dieren. “Wat mensen van dieren onderscheidde werd geboren uit hun relatie met hen.”

Ik denk dat Berger gelijk heeft met zijn constateringen maar ik geloof niet dat het zo hoeft te blijven, dat hangen in natuur versus cultuur. Het is een kwestie van het herontdekken van de verbondenheid van mens en dier en dat doorgeven in de opvoeding.
De beroemde bioloog Frans de Waal is iemand die uitzonderlijk veel naar dieren heeft gekeken. Hij staat helemaal geen scherp onderscheid tussen dieren en mensen voor. Hij spreekt ook over dierencultuur, een concept dat hem door Japanse wetenschappers werd aangereikt. De Waal: ”In Japan wordt heel anders naar dieren gekeken. Vanaf het begin hadden Japanners geen enkel probleem met het idee dat dieren cultuur hebben, zoals ze ook geen enkel probleem hebben gehad met het Darwinisme. Dus het idee dat wij uit dieren voortkomen was absoluut niet controversieel daar.”

[youtube http://www.youtube.com/watch?v=qQNdmWg0c7g?rel=0&w=480&h=360]Het is dus vooral een zaak van hoe je ernaar kijkt, naar dat (vermeende) verschil tussen natuur en cultuur. Het is perceptie, en die kan veranderen en in een nieuwe vorm aan een volgende generatie meegegeven worden. Dat is tenslotte wat cultuur is.

Het werkt aan twee kanten. De Waal bekijkt apen en zegt: “They make noise with stones. They rub them together or they rub them on some surface. No function except that one day they may invent fire this way.”
O, jee er staat ons nog heel wat te wachten!