In ‘Het Filosofisch Elftal’ vraagt dagblad Trouw telkens twee denkers te reflecteren op een onderwerp dat op dat moment veel vragen oproept. Vorige week was dat de groene catechismus die Trouw zelf publiceerde en waarin gezegd wordt dat het denken over duurzaamheid religieus van aard is.
Het gesprek, als je het zo mag noemen, vond plaats tussen Bas Haring en Désanne van Brederode en ging al snel over hoe de mens zich verhoudt tot de aarde.Trouw- hoofdredacteur Willem Schoonen geeft een voorzet: “Het collectieve goed dat de aarde is, overstijgt rationeel wetenschappelijk denken.”
Bas Haring reageert: ”Als je zegt dat onze verhouding tot de aarde de rationaliteit overstijgt, dan kan die uitspraak zelf nooit een rationele uitspraak zijn. Het is een geloofsuitspraak….We kunnen het beter nuchter houden [bij het aanpakken van de problemen]. Het kan de aarde echt niks schelen hoe wij denken. De aarde heeft geen hersens.”
Tenslotte zegt Haring, in navolging van filosoof Jaffe Vink: “De techniek heeft ons heel veel opgeleverd. We leven langer, gezonder en rijker dan honderd jaar geleden. De techniek zal ons ook nu helpen om duurzame methodes te ontwikkelen.”
Dat is een onomwonden vooruitgangsfilosofie ingegeven door de hoop op technisch-wetenschappelijke oplossingen. In mijn ogen is dat ook een vorm van religieus denken, maar alla. Vooruitgang is er naar mijn idee alléén wanneer je kijkt naar deelgebieden, zoals bijvoorbeeld de medische wetenschap. Als ik uitzoom naar het geheel – de aarde met al het leven erop – zie ik geen vooruitgang. Waar zou die ook naar toe moeten gaan? Ik zie voortdurende veranderingen, vaak als gevolg van menselijk vernunft.
En voor het geheel pakken die veranderingen niet goed uit. Om nu mijn hoop te vestigen op de strikt rationele vermogens van de mens, die de problemen in eerste instantie hebben veroorzaakt, is voor mij onmogelijk. Daar zit ook mijn overtuiging achter dat het onlogisch is om te veronderstellen dat de werkelijkheid logisch is alleen maar omdat wij mensen logisch kúnnen denken.
Daarmee ben ik niet categorisch tegen technische oplossingen maar ik zie die wel als oplapmiddelen. Je hebt het ene probleem nog niet getackeld of er zijn door diezelfde technische ‘vooruitgang’ al weer tien nieuwe gecreëerd. En elke keer zijn er wel wat planten of dieren verdwenen als ‘collateral damage’.
Juist door zijn rationele vermogens heeft de mens zich los gedacht uit de werkelijkheid, uit ‘de grote stroom van leven’. Hij heeft het ene na het andere dualisme geschapen: geest versus lichaam, ratio versus gevoel of instinct, mens versus natuur. Hij is in de dwaaltuin van het denken terechtgekomen en in het ergste geval beseft hij niet eens meer dat die een construct van eigen makelij is.

De uitweg is een ‘ethiek voor het geheel’. In 2011 schreef ik samen met Matthijs Schouten een pamflet voor Staatsbosbeheer getiteld ‘Mag een Nachtegaal er ook zijn ?’ Kern daarvan is de filosofie van de Amerikaanse denker en natuurbeheerder Aldo Leopold (1887-1948).
In 1949 publiceerde hij A Sand County Almanac waarin hij zijn ethiek zo formuleerde:

 A thing is right when it tends to preserve the integrity, stability, and beauty of the biotic community. It is wrong when it tends otherwise.

(Iets is goed wanneer het zich richt op de instandhouding van de onderlinge samenhang, de stabiliteit en de schoonheid van de gemeenschap van leven. Iets is verkeerd wanneer het daartegen ingaat.)

Met de term biotic community bedoelt Leopold dat mens, dier en plant één planeet delen en gebruik maken van dezelfde lucht, dezelfde bodem en hetzelfde water. Er is één stroom van leven en daarin zijn alle delen onderling op talloze wijzen met elkaar verbonden. En al dat leven heeft recht op continued existence, op voortbestaan.
Bij Staatsbosbeheer weten we dat wanneer mensen zich (weer) verbinden met de natuur ze zichzelf ook weer heel kunnen voelen. Dan zit de aarde óók in hun hart. Is dat religieus? Misschien zelfs mystiek? Onwetenschappelijk? Vast. Maar ik kan niets beters bedenken voor een leefbare aarde.