Achter deze deuren, beschilderd met een tafereel dat de wereld net na de schepping voorstelt, bevindt zich een van de meest raadselachtige schilderijen uit onze cultuur: de Tuin der Lusten van Jheronimus Bosch (ca. 1447- 1522 of 1523). De Tuin wordt links geflankeerd door Het Paradijs en rechts door De Hel.  Het is niet bekend wie ooit de opdracht tot vervaardiging van dit werk gaf maar het zou graaf Hendrik van Nassau geweest kunnen zijn. In ieder geval werd het tijdens de Tachtigjarige Oorlog door de Spanjaarden geconfisqueerd. Het bevindt zich nu in het Prado in Madrid en dat museum heeft iets geweldigs gedaan: het kunstwerk via google earth toegankelijk gemaakt voor iedereen. Je kunt nu door de duizelingwekkende wereld van Jheronimus Bosch navigeren.

Je blijft er ontdekken. Het meest verrassend vind ik niet de exotische dieren of de fabelwezens maar dat er zo hier en daar een realistische stukje landschap te zien is. (Met name in Het Paradijs). Gewoon zo’n waterkant zoals je die nog steeds aantreft buiten Den Bosch, alleen nu zonder eenhoorn.

Bioloog Frans de Waal, van de blogs van vorige week, is ook weg van het schilderij. Hij merkt op hoe de Tuin der Lusten vooral in de traditionele interpretaties gezien wordt als een poel des verderfs. Een zedenloze uitbundigheid die wordt afgestraft in De Hel. Zo schreef de Vlaamse kunsthistoricus Paul Vandenbroeck: “Zelfbeheersing in plaats van spontane drift…is de kern van Bosch boodschap achter de zogenaamde Tuin der Lusten.” En de wetenschapper kan er een heel scala aan bijbelteksten, preken en verwante kunstwerken bijhalen die zijn veronderstelling onderbouwen.

Nu heeft Bosch er geen briefje bijgedaan dus zeker weten zullen we het nooit. Historica Jeanne van Waadenoijen merkt op hoe onbekommerd en zorgeloos de sfeer van de Tuin der Lusten is. Ze voegt eraan toe dat er nergens iets te bespeuren is van het moeizame bestaan waartoe de mens na de zondeval veroordeeld was. Nee, concludeert zij, “in de Tuin van Bosch bevinden de mensen zich in de staat waarin Natuur hen heeft geschapen.” Maar die onschuld, zo weten wij, zijn we kwijtgeraakt: de geslachtsdrift is een natuurlijke aandrift, maar na de zondeval, waarbij Adam en Eva hun onschuld verloren, betekent die drift wellust en dat is een doodzonde.

Dus Bosch, met die meer dan duizend naakte figuren in de Tuin, moraliseert. Hij zegt, denk maar niet dat dit voor jou is weggelegd. Jij leeft niet als een redeloos dier dat lusten en instincten volgt. En als je het wel doet, zal God je daar rekenschap over vragen.

Of niet? De Waal is ervan overtuigd dat Bosch het middenpaneel bedoeld heeft als een symbool van vrijheid en niet als een symbool van bandeloosheid. Hij wijst erop hoe het landschap van Het Paradijs doorloopt in dat van De Tuin. In de Latijnse tekst van de Bijbel was ook sprake van een pardisum voluptatis, een paradijs der wellust, waarin God de mens plaatste. Dat was voor heel wat bijbelexegeten een hoofdbreker. Velen lazen er liever overheen of zouden later de Hebreeuwse tekst overnemen waarin alleen een tuin van Eden genoemd wordt. Het gaf de kunstenaar in ieder geval de kans om bijbelvast te blijven en toch los te gaan met zijn verbeelding.