“Na eenigen tijd doemen de zes, tweehonderd Meter hooge, slanke masten van het radiostation Kootwijk voor ons op. Het ingewikkelde dradenstelsel van de antenne’s hangt daar als een fijn spinrag.” Het is alsof een boek van H.G. Wells, schrijver van War of the Worlds, zich op de Veluwe afspeelt. Helemaal sciencefiction wordt het als je weet dat zich niet alleen zo’n web hoog tussen de masten bevond, maar dat er ook ondergronds een mycelium aan verbindingingen in koper lag.
Radio Kootwijk, even buiten Apeldoorn, is een enorm complex dat in 1923 gereed kwam en dat de contacten met de kolonieën, met name Nederlands Oost-Indië, ‘via de ether’ mogelijk maakte. De Eerste wereldoorlog had geleerd dat afhankelijkheid van andere landen je kwetsbaar maakt en de regering besloot daarom, in eerste instantie, de telegraafdienst in eigen handen te willen hebben. Wat een wonder van techniek was het toen het in 1928 mogelijk werd met de overzeese gebiedsdelen te telefoneren! Een stem horen van 12.000 kilometer verderop… Legendarisch zijn de woorden die Koningin-moeder Emma sprak bij de officiële ingebruikname (in 1929) van het telefoonverkeer tussen Nederland en zijn kolonie: “Hallo Bandoeng…Hier Den Haag”
Dit lees ik in ‘de biografie’ van Radio Kootwijk geschreven door Cees van der Pluijm. Het boek is uitputtend, maar ik dacht altijd dat Emma na twee maal ‘Hallo Bandoeng’ ook nog zei ‘hoort u mij?’. Van der Pluijm noemt het niet, maar dat zinnetje geeft juist zo goed weer dat er nog iets ongelooflijks om telefonie heen hing.
Uit het boek wordt heel goed duidelijk wat er allemaal bij kwam kijken om een zendstation draaiende te houden. (En bovendien hoe een zendstation überhaupt werkt). Er verrees een compleet dorpje voor de werknemers, er was een hotel, een watertoren (die ook dienst deed als vuurtoren), wagenpark en noem maar op. Veel is er nog, en niemand kan om het hoofdgebouw heen dat ook wel De Betonnen Kathedraal wordt genoemd. Het is een van de markantste gebouwen van Nederland en ontworpen door Maria Julius (Jules) Luthman. Hij werd bijgestaan door constructeur Jan Emmen. Dat was nodig omdat Radio Kootwijk in gewapend beton werd opgetrokken en dat er als beperkende voorwaarde gesteld werd dat dit materiaal ook weer niet te gewapend mocht zijn. Veel metaal in een omgeving waar met enorme hoeveelheden energie wordt gewerkt is geen goed idee. Samen bedenken ze voor de machinehal van het zendgebouw een ingenieuze overkapping waarbij de betonnen ‘spanten’ naar het midden toe dunner worden zodat er wenig staal nodig is om de boel te dragen Resultaat: een ruimte van 23,5 bij 35 meter met zeven elegante schragen in beton. Grote schoonheid ontstaat uit het volgen van de functie.
Maar het geheel is zeker geen puur functionalistisch gebeuren. Luthman schijnt weleens gezegd te hebben dat de nieuwe radiotechnieken hem geheimzinnig toeschenen en dat hij daarom het hoofdgebouw als een sprekende sfinx in het Kootwijkse zand heeft ontworpen. En wie wil, ziet dat mythische wezen ook in het gebouw, met de muren om de koelvijver (tegen instuivend zand) als de voorpoten.
Van der Pluijm besteedt terecht veel aandacht aan de geraffineerde details van het interieur, van de beroemde tegelvloer tot de moeren van de trapleuning. Alles aus einem Guss. Daarna zoemt hij uit, zodat de lezer een beeld krijgt van het historische landschap waarin Radio Kootwijk ligt. En dan wil je nog maar één ding: zelf (weer) gaan kijken. De restauratie is net klaar!

Cees van der Pluijm, Radio Kootwijk, biografie van een zendstation en een dorp in het hart van de Veluwe. BDUmedia, Barneveld 2014.
Het openingscitaat komt uit dit boek en is van KLM-vliegers die in 1924 van Schiphol naar Batavia vlogen.
De foto van Kootwijk als Sfinx is via www.radiozenders.com
Willy Derby (1886-1944) schreef het lied ‘Hallo! Bandoeng!’, hier prachtig vertolkt (vanaf 4.15 min.) door Wieteke van Dort als Tante Lien.
[youtube https://www.youtube.com/watch?v=WMEwKYWs3uQ]