Het Rijksmuseum Twenthe heeft iets geweldigs gedaan: een Van Eyck naar Nederland gehaald. Hoe fenomenaal het werk uit 1439 is, ontdek je al op de site waar je langs een hoge resolutie weergave kunt scrollen. Het paneeltje (het is niet groter dan een sigarenkistje) toont een voorstelling van de Madonna bij een fontein. Twee engelen houden een brokaten eredoek op. Erachter staat een zodenbank. Dit vroege tuinmeubel zien we op veel middeleeuwse afbeeldingen (maar wordt ook al genoemd bij Plinius, in de eerste eeuw). Een zodenbank kan uit van alles opgebouwd zijn; wilgentenen, hout, steen of zelfs turven. De zitting is begroeid. Soms is de bank eenvoudig bedekt met graszoden, maar hij kan ook beplant zijn met welriekende kruiden zoals tijm. De zodenbank komt niet alleen als zetel van Maria voor, we zien hem ook vaak in liefdestuinen. Hier staat de bank vol madeliefjes, waarvan de zoete eenvoud verwijst naar de onschuld van het Christuskind. De viooltjes hebben vaak een soortgelijke symboliek maar kunnen ook specifiek naar Maria verwijzen. De heilige Bernardus vergeleek de nederigheid van de plant met die van Maria. Het viooltje kan ook Christus’ nederigheid uitdrukken en staat dan voor Hij die zich verwaardigde mens te worden.
Achter de bank bloeit een rozenhaag. De bloem is zo overladen met betekenissen, dat je maar zelden weet welke precies bedoeld is. De rode roos kan vooruitwijzen naar het martelaarschap van Christus. Aannemelijker is dat de roos, zonder doornen, naar de onbevlekte ontvangenis van Maria verwijst. De iris die voor de rozen staat, wordt ook in dit licht gezien. De iris (de naam betekent zwaardlelie), is soms een aanduiding voor de smart van Maria bij het latere lijden van Christus. Het lelietje van dalen, met zijn witte bloempjes en zoete geur is overduidelijk een symbool van Maria’s reinheid. (Maar kan omdat het zo vroeg bloeit ook de komst van Christus aanduiden). De plant wordt (hoogst waarschijnlijk verkeerd vertaald) genoemd in het Hooglied (“Ik ben een Roos van Saron, een Lelie der dalen”). Deze bijbeltekst vormt een belangrijke sleutel om de Madonna bij de Fontein te begrijpen. In de ene na de andere natuurmetafoor wordt de liefde, de aardse zowel als de hemelse, bezongen. Heel beroemd zijn de regels:
Een afgesloten hof zijt gij, mijn zuster, bruid,
         een afgesloten wel, een verzegelde bron.
Wat uit u opspruit, is een lusthof….
Het beeld van de omsloten tuin (hortus conclusus) wordt gebruikt om naar het paradijs, de Kerk en vooral naar Maria te verwijzen. Nu is het Hooglied de meest sensuele tekst uit de bijbel, maar een verzegelde bron en afgesloten hof kun je natuurlijk wel zien als symbolen van maagdelijkheid. Iets verderop lezen we: “Fontein der hoven, bron van levend water.” De fontein staat voor Maria die Christus voortbracht. Het is nogal een intellectuele stretch om het  Hooglied (dat Oud-Testamentisch is, met waarschijnlijk Egyptische wortels) aldus van betekenis te voorzien. Maar in de meeste literatuur gebeurt het zo. De levensbron kan overigens  ook geïnterpreteerd worden zoals in psalm 36, waarin het gaat over de goedertierenheid Gods (“Want bij U is de bron des levens,”).
De Van Eyck hangt nu niet in Enschede vanwege zijn symbolische drukte. Heel lang werd in de kunst de natuur teruggebracht tot wat je eigenlijk ziet op het eredoek: vlak en gestileerd, nauwelijks herkenbaar als de planten en dieren buiten. Laat staan dat je een landschap zag. De blik was als het ware op de hemel gericht maar ergens in de vijftiende eeuw verschuift die naar de eigen omgeving, naar de horizon die steeds verder verkend wordt. Je zou kunnen zeggen: de mens ontdekt zichzelf in de wereld -en eigent zich die ook steeds meer toe. Ander werk van Van Eyck (niet in Enschede) toont dat heel duidelijk, zoals de Rolin Madonna. Het oog gaat over stad en land, over de hele schepping. Alles is gezien.

De Madonna bij de Fontein hangt normaal in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen dat op dit moment verbouwt. Voor wie Enschede dichterbij is: Van Eyck is must see.