Sommige bezoekers van Radio Kootwijk vinden het hoofdgebouw afschuwelijk. Het doet hen denken aan architectuur van dictators, met functionele materialen (beton en ijzer), alles net te groot voor de menselijke maat, strakke lijnen en nauwelijks versiering. En het beeldwerk dat er wel is, kijkt je ook nog eens heel streng aan. Toch is Kootwijk geen fout gebouw. Het is weliswaar neergezet om contacten met Nederlands-Indië te onderhouden maar had niet de bedoeling Nederland als grootse koloniale macht te tonen en iets dictatoriaals kleeft het gebouw al helemaal niet aan. Maar dat moet je weten.
Precies andersom is het op de tentoonstelling Geaarde Kunst in Museum Arnhem: hier moet je weten dat je naar foute kunst kijkt, anders zou je ’t, op een enkele uitzondering na, niet eens zien.
Het museum toont werk dat door de overheid in bezettingstijd (1940-45) is aangekocht. De staat sloeg stevig in. Het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) had daartoe een speciale afdeling Bouwkunst, Beeldende Kunsten en Kunstnijverheid (BKK) in het leven geroepen dat in de oorlogsjaren ruim 700 werken aanschafte. Het merendeel is nooit te zien geweest voor na-oorlogs publiek.
Kunst zoals we die kennen uit dictatoriaal Duitsland, Italië, Spanje, Rusland of (nog steeds) uit Noord-Korea is er nauwelijks. De gewelfde torsen van mannen die in wuivend graan noeste arbeid verrichten, vrouwen die blijmoedig of heldhaftig naar de horizon kijken waar de glorieuze toekomst van de heilstaat ligt, dat werk kocht de BKK niet. Het was er wel, blijkt uit een kleine collectie reproducties. De Nederlandsche Arbeidsdienst had in 1943/44 een reizende tentoonstelling ingericht: Kunstenaars zien den Arbeidsdienst. Zo’n dertig kunstenaars bezochten de werkkampen om ‘den arbeider in zijn omgeving te kunnen gadeslaan’ en zij kwamen terug met 100% Arische propaganda. Ik kon er geen afbeeldingen van ontdekken, maar een deel van de arbeid bestond uit ontginningen ten behoeve van de aanleg van Staatsbossen.Wat kocht de BKK dan wel? Vooral heel veel landschappen die het vertrouwde beeld van Nederland tonen: rivieren, molens, polders, boerderijen. Die stonden voor Nederlandse waarden, ‘van vreemde smetten vrij’. En vreemd was dan Joods en communistisch. De familie van  de verantwoordelijke ambtenaar voor de aankopen, Ed. Gerdes, had in Rusland geleden onder de revolutie en dat bepaalde zijn blik. In plaats van een alles wegvagende heroïek, zoch hij juist vrij stil werk uit, dat volgens hem ‘de band tussen volk en kunst’ moest herstellen. Dus vooral ook geen fratsen en experimenten, die degenereren (entarten) de kunst en daarmee het volk.
Dat betekent dat er weinig spannende doeken hangen in Arnhem. Wel zijn het stuk voor stuk schilderijen van makers ‘die wat kunnen’. Avondstemming over dorpje van Cornelius Swarte uit 1942, dat is gewoon heel goed getroffen. Maar de maker was wel lid van de NSB en deed huiveringwekkende uitspraken over het Nationaal Socialisme ‘dat is als de natuur, wreed…en zal door het bruut uitsnijdenvan rotte kankerplekken de gezondheid van de samenleving moeten redden’.
Kunstenaars mochten hun beroep alleen uitoefenen en konden alleen meedoen aan het officiële circuit als ze lid waren van de Kultuurkamer. Karel Appel, nog student tijdens de oorlog kreeg zelfs af en toe financiële steun van Gerdes die ook werk van hem aankocht. Blijkt dat de kunstenaar die ‘maar wat aanrotzooit’ en daarmee direct na de oorlog de Europese kunst vernieuwt, ooit prachtige sneeuwlandschappen maakte.E.N. van Zutphen schilderde een landschap met sloot en dat is fijn kijkwerk. Ook hier geldt: je moet het verhaal erbij hebben, anders heb je geen idee hoe zo’n werk ontstaan is of gebruikt werd. Het belang van tekst en uitleg wordt pas goed duidelijk wanneer je de tentoonstelling per ongeluk verlaat en door de semi-vaste opstelling dwaalt. Je komt er soms dezelfde namen tegen als bij de geaarden. Ik besef, een van de akeligheden van het fascisme is toe-eigening en uitsluiting op basis van een waan. Arnhem toont het niet, maar tussen de schilderijen door zie je het geweld. Om koud van te worden.