Vorige week werd mij door een collega een bijzondere foto doorgestuurd. Een foto van kalkskeletten van zee-egels en daaronder, rood omcirkeld, een klein parelmoerig bolletje. Het bijschrift luidde: Parel van 2 mm groot gevonden op 35 meter diepte! Ik weet niet hoe het jullie vergaat bij het ontvangen van zo’n foto, maar bij mij komt er meteen een bijna onstilbare nieuwsgierigheid naar boven en duizend en één vragen strijden in mijn hoofd om voorrang. Op zoek naar meer achtergrond bij deze bijzondere (zal toch wel bijzonder zijn?) vondst. Kwam ik al snel ik contact met Wouter Smith, die als Almeerse archeoloog verbonden is aan een grootschalig TNO onderzoek in Zuidelijk Flevoland.
In deze blog geeft Wouter antwoord op de vele vragen die ik hem stelde en nam hij mij mee in ‘De wondere wereld van de diepe ondergrond’.

Wouter, kun je eerst iets over jezelf vertellen?

Ja, dat is goed. Mijn naam is dus Wouter Smith, ben 44 jaar oud, en ik werk sinds 2010 als archeoloog bij de gemeente Almere. Omdat Almere nog volop in ontwikkeling is, worden er ook veel archeologische onderzoeken gedaan. Mijn taak is om er voor te zorgen dat bij bouwprojecten op een goede manier met archeologie wordt omgegaan. De archeologische vindplaatsen die we aantreffen willen we zoveel mogelijk beschermen in de grond. Ze mogen niet overbouwd worden en ze worden zo veel mogelijk ‘herkenbaar en beleefbaar’ ingericht. Zo proberen we van Almere een aantrekkelijke stad te maken, met plekken met een bijzonder verhaal en een bijzondere geschiedenis.

Waarom doen jullie (TNO) nu onderzoek naar de ondergrond in Zuidelijk Flevoland en de Oostvaardersplassen?

In dit geval gaat het niet om een bouwproject, maar om een onderzoek naar de diepe ondergrond van Flevoland. In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken maakt TNO een nieuw model van de ondergrond van de eerste 50 meter onder de grond. Omdat van het gebied van de Oostvaardersplassen nog weinig bekend is, hebben TNO en de gemeente besloten om gezamenlijk een diepe boring te zetten. De boring is gezet tot 55 meter diep.

Een parel op 35 meter diepte tussen de schelpen en de zeedierskeletten. Dat kan alleen maar betekenen dat hier ooit een zee was. Hoe oud is die laag met deze afzettingen?

De ontdekking van de parel is puur toeval! Maar wat een prachtige vondst. Parels worden bijna nooit teruggevonden.
Toen we de boring lieten zetten, is de vrijgekomen grond meteen gezeefd door archeologische vrijwilligers van de AWN (Nederlandse Archeologievereniging). Je weet nooit wat je aantreft. We hoopten op resten van een oude binnenzee van vóór de laatste IJstijd, zo’n 130.000 tot 115.000 jaar geleden. Die resten kwamen we inderdaad tegen. Vanaf 22 meter tot helemaal onderaan de boring op 56 meter. Bij het zeven van de grond kwamen veel schelpen tevoorschijn, waarvan sommige tegenwoordig zijn uitgestorven en andere alleen nog voorkomen in zuidelijkere gebieden zoals de Malediven. En dus ook een parel. Mogelijk is die afkomstig van een oester of een mossel.

Kun je een beeld schetsen van de periode waarin deze afzetting is ontstaan?

Het tijdperk waarover we het hebben noemen we het Eemien, vernoemd naar het riviertje de Eem. Het was een relatief warme periode tussen de voorlaatste IJstijd (Saalien) en de laatste IJstijd (Weichselien). De temperatuur was vergelijkbaar met die van nu. En de zeespiegel was enkele meters hoger.

Tijdens de voorlaatste IJstijd lag in het gebied een grote ijsmassa. Daardoor was in de ondergrond een groot bekken ontstaan, het bekken van Amersfoort. Toen de nieuwe warme periode van het Eemien aanbrak,  vulde het bekken zich langzaam op met moeras- en mariene afzettingen. Langs de randen van het bekken lagen de stuwwallen. Daar leefde een grote verscheidenheid aan dieren zoals reuzenherten, nijlpaarden en zelfs bosolifanten. Maar ook Neanderthalers.

Kun je ons meenemen op een geologische tijdreis? Hoe veranderde het landschap door de millennia heen?

Tijdens de warme periode in het Eemien zijn vooral kleien en zanden afgezet. De kleien en zanden zijn afkomstig uit de zee en onder invloed van getijdenstromen en stormen hier terecht gekomen. Aan het einde van het Eemien koelde het klimaat sterk snel af. Het tijdperk van de laatste IJstijd was begonnen. De zeespiegel daalde tientallen meters en het landschap veranderde ingrijpend. Tijdens die koude periode, die zo’n 100.000 jaar duurde, zijn onder invloed van smeltwaterstromen en de werking van wind opnieuw tientallen meters  zand afgezet. De polderklei onder onze voeten, beter bekend als de Zuiderzeeklei, is pas een paar honderd jaar oud.

Er worden bij zandwinningen in de omgeving van de Oostvaardersplassen vele fossiele resten gevonden van prehistorische dieren en zelf gebruiksvoorwerpen van Neanderthalers. Kun je daar wat meer over vertellen?

Vrijwel alle prehistorische vondsten uit de Oostvaardersplassen zijn te danken aan een kleine groep vrijwilligers van de AWN Flevoland. Het zand dat vlak bij de Oostvaardersplassen wordt gewonnen, wordt op andere plekken opgespoten en gebruikt voor onder andere bouwwerkzaamheden. De vondsten zijn verzameld bij veldverkenningen op deze opgespoten zanden. Het is ongelooflijk hoe veel botmateriaal zij hebben verzameld. Om een aantal diersoorten te noemen: nijlpaard, neushoorn, bosolifant, paard, reuzenhert. Maar ook mammoet, wolharige neushoorn, steppewisent, rendier, etc. Sommige botfragmenten zijn nagenoeg intact. Echt waanzinnig. Er zijn inmiddels ook tientallen werktuigen gevonden die gemaakt zijn door Neanderthalers.

Het liefst zouden we al deze vondsten laten zien aan een breder publiek. Het gaat immers om een bijzonder verhaal dat onlosmakelijk verbonden is aan het gebied.

Wouter, ik realiseer me dat er bij elke vraag en antwoord weer talloze vervolgvragen oppoppen. Als een verhalenkoffer, waarvan alleen het eerst beschikbare verhaal is verteld. Waar en wanneer kunnen we ons zelf verder verdiepen in de materie?

Het goede nieuws is dat we tijdens de Nationale Archeologiedagen in juni een tentoonstelling openen in het Natuur Belevingcentrum De Oostvaarders. De tentoonstelling heeft als werktitel: 120.000 jaar Oostvaardersplassen. We willen de bezoekers een selectie laten zien van de botten van alle hierboven genoemde dieren, in combinatie met een verzameling Neanderthalerwerktuigen. En de parel natuurlijk! Mogelijk presenteren we nog een nieuwe ontdekking, maar die moet ik nog even geheim houden…

Hartelijk dank, Wouter. Voor nu voldoende aanleiding om ons nog verder te verdiepen in dit bijzondere verhaal van Flevoland.